Ερευνήθηκαν δύο βασικές ζώνες: 1) το σύμπλεγμα των τοίχων που ορίζουν την περιοχή της ‘κοιλότητας’ στα βόρεια και ανατολικά (Περιοχές R και S), και 2) η σειρά των κατασκευών στα δυτικά (Περιοχές Τ και U).

1. Τα ‘Τείχοι’

Τα ‘Τείχοι’ συναποτελούν μία σειρά ευθείων τοιχογραμμών μακρού μήκους που όριζαν τη δυτική και νότια πλευρά της ‘κοιλότητας’. Προτείνεται ότι πιθανόν όριζαν την περιοχή μέσω της οποίας γινόταν η είσοδος στον οικισμό από τα βόρεια μέσω του ισθμού μεταξύ των δύο λιμνοθαλασσών στα ανατολικά και δυτικά της Ξερόπολης (βλ. αναφορά του 2005)

Ένα σύστημα δύο παράλληλων γραμμών αποτελεί επί του παρόντος την καλύτερη ερμηνεία των δεδομένων, ακόμη κι αν είναι απαραίτητο να κάνουμε μία σειρά από υποθέσεις σχετικά με τους πλέον σχεδόν πλήρως εξαφανισμένους τοίχους. Περαιτέρω ανασκαφές χρειάζονται εδώ για να επαληθευθούν τέτοιες υποθέσεις. Είναι δελεαστικό να τους αποκαλέσουμε ‘τείχη πόλης’, αν και δεν είναι τόσο επιβλητικοί όσο συνηθίζεται με άλλα γνωστά παραδείγματα (βλ. για παράδειγμα το ΥΕ ΙΙΙΓ τείχος στην περιοχή της Μητρόπολης της Νάξου). Εντούτοις, αν και όχι πολύ ψηλά, ακόμη και με την πλίνθινη ανωδομή τους, θα ήταν πιο εντυπωσιακά όταν θα τα έβλεπε κανείς καθώς εισέρχοταν στον οικισμό από την βαση του λόφου, ανεβαίνοντας κάποια ράμπα ή σκάλα εισόδου. Η χρονολόγηση των πρωιμότερων φάσεών τους απαιτεί μελέτη αλλά πρέπει να είναι κατά βάση εντός της ΥΕ ΙΙΙΓ περιόδου. Κατά την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκαν μόνο τμήματα των έως τώρα ανεσκαμμένων τοίχων. Όπως φαίνεται από τα αποτελέσματα της ανασκαφής στα ανατολικά της Περιοχής S, οι δύο παράλληλοι 'τείχοι' πέρασαν από διάφορες φάσεις ανακατασκευής, με πιο σημαντική αυτή της ανακατασκευής του νότιου τμήματος που αλλάζει προσανατολισμό. Τα αίτια αυτής της εκτεταμένης ανακατασκευής δεν είναι γνωστά, αλλά ξέρουμε ότι προστέθηκε σε αυτήν την περιοχή και ένας αγωγός από Β προς Ν, και μία μικρή είσοδος ανοίχτηκε στον βόρειο 'τείχο' (152).

Είναι φανερό ότι χρειάζεται περαιτέρω μελέτη και ανασκαφή για την πλήρη αποκατάσταση της ιστορίας και λειτουργίας των 'τείχων'. Είναι προφανές ότι ο βόρειος ‘τείχος’ συνεχίζεται ανατολικότερα (σε έκταση γης που δεν έχει αγοραστεί). Η έκταση όμως της περιοχής που οριοθετείται από τον ‘τείχο’ ή ‘τείχους’ στα ΒΑ της Περιοχής ΙΙ δεν είναι σίγουρη, όπως αβέβαιο είναι και αν η ‘τελετουργική’ απόθεση που ανακαλύφθηκε το 2006 και 2007 συνεχίζεται ανατολικότερα. Ελπίζουμε ότι μελλοντικές έρευνες θα διαφωτίσουν την κατάσταση σε αυτήν την σημαντικότατη περιοχή και τον λειτουργικό ή και ‘τελετουργικό’ χαρακτήρα της.

2. Η ‘τελετουργική’ περιοχή

Αυτός ο όρος υιοθετείται συμβατικά σε αυτό το προκαταρκτικό στάδιο της ανασκαφικής αναφοράς: η φύση των ευρημάτων δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ούτε ως οικιστική ούτε ως ταφική βάσει των γνωστών τοπικών όρων αναφοράς. Ερευνάται επίσης η πιθανότητα να είναι βιοτεχνικός ο χαρακτήρας του χώρου. Επομένως, ο όρος ‘τελετουργικός’ πρέπει να αντιμετωπίζεται μόνο ως υπόθεση εργασίας. Αυτό που είναι ξεκάθαρο, πάντως, είναι ότι κατά τη διάρκεια αυτής της ανασκαφικής περιόδου άρχισε να φαίνεται η περιπλοκότητα αλλά και η συνέχεια χρήσης αυτής της περιοχής. Τρεις επιμέρους περιοχές παρουσιάζονται παρακάτω με περισσότερες λεπτομέρειες.

Κτίριο Α

Αυτό είναι το πρωιμότερο κτίριο που έχει αποκαλυφθεί στην περιοχή: η κατασκευή του χρονολογείται στην ΥΕ ΙΙΙΓ (Λευκαντί-Φάση 1). Η ακανόνιστη μορφή του και η διαφορετική του τοιχοδομία υποδηλώνουν μία περίπλοκη κατασκευαστική ιστορία. Η παρακάτω αναφορά είναι μόνο προκαταρκτική.

Το δωμάτιο που ανασκάφηκε (5x2μ) είναι πολύ πιθανόν να συνεχίζεται προς τα Δυτικά, σε χώρο που δεν έχει διερευνηθεί. Ο νότιος τοίχος (τοίχος 175) ακολουθεί τον παλιότερο έκκεντρο προσανατολισμό, όμοιο με αυτό του εσωτερικού ‘Τοίχου’(ο οποίος πιθανόν είχε αποδομηθεί και απομακρυνθεί σε αυτήν την περιοχή για να κάνει χώρο για τον ανατολικό τοίχο του Κτιρίου Α). Αυτός ο ανατολικός τοίχος (τοίχος 174) δεν ακολουθούσε απλώς την παλαιότερη πορεία του ‘Τοίχου’, αλλά έναν άξονα περισσότερο προσανατολισμένο από Β προς Ν: ως εκ τούτου προκύπτει και η περίεργη ΝΑ γωνία του Κτιρίου Α. Παρ’όλα αυτά, αυτοί οι δύο τοίχοι έχουν κοινή κατασκευαστική τεχνική, η οποία σχολιάστηκε το 2007. Ο βόρειος τοίχος (τοίχος 192) είναι πάλι διαφορετικός: από κατασκευαστική άποψη (πλίνθινη ανωδομή επί λίθινου θεμελίου), και ως προς τον τρόπο που αναγκάζει τους άλλους τοίχους στο ανατολικό του άκρο να σεβαστούν την πορεία του. Χρειάζεται περαιτέρω έρευνα σε αυτήν την περιοχή για να διευκρινιστεί η ακριβής κάτοψη του Κτιρίου Α. Εντούτοις, καταγράφονται δύο βασικές επιφάνειες δαπέδων - κυρίως από κίτρινο πηλό. Διαχωρίζονται από ένα λεπτό στρώμα από έντονα καμένο χώμα. Πάνω από το δεύτερο δάπεδο παρατηρήθηκε ένα παχύτερο μείγμα από τέτοιο χώμα με υπολείμματα τοιχοδομίας κατασκευασμένης με τεχνική πισέ.

Ο εσωτερικός εξοπλισμός του δωματίου είναι πολύ ιδιαίτερος. Δύο κυλινδρικές κατασκευές από κίτρινο πηλό, διαφορετικού ύψους η κάθε μία, συνδέονται με το πρώτο δάπεδο. Είναι τοποθετημένες σε επαφή με το μέσον του νότιου τοίχου, ενώ ένας ερυθροκάστανου χρώματος πήλινος σιρός βρίσκεται παρομοίως σε επαφή με τον βόρειο τοίχο. Στη δεύτερη φάση, μία άλλη, μεγαλύτερη κυλινδρική κατασκευή από κίτρινο πηλό τοποθετήθηκε στο μέσο του δωματίου, επί του ίδιου άξονα από Β προς Ν, και μαζί της βρέθηκε ένα μεγάλο και ρηχό δοχείο από ερυθρωπό πηλό (όχι καλής όπτησης). Επί της επιφάνειας όπου καθόταν το δοχείο, και εντός των ορίων του, πάνω στον άξονα από Β προς Ν, είχε τοποθετηθεί προσεχτικά ένα εντυπωσιακά ακέραιο και μεγάλο κέρατο ελαφιού. Ικανός αριθμός ακέραιων αγγείων βρέθηκε κυρίως στην ΝΑ περιοχή. Ο ανατολικός και νότιος τοίχος είναι πιθανόν να φέρουν ενδείξεις μίας δεύτερης φάσης στις ανώτερες σειρές λίθων τους. Δύο μεγάλοι λάκκοι είχαν διαταράξει σημαντικά την δυτική πλευρά. Ο ένας περιείχε καλή κεραμική της Φάσης Λευκαντί 1Β.

Κτίριο Β

Αυτό υπερκαλύπτεται εν μέρει στο ΒΔ του τμήμα από το Κτίριο C. Είναι ένα ορθογώνιο κτίριο (4.6x3.75μ), που ακολουθεί τον προσανατολισμό του ανασκαφικού κανάβου. Η μορφή του είναι αρκετά διαφορετική από του Κτιρίου Α και παρόμοια με του Κτιρίου C, τοποθετώντας το στο ενδιάμεσό τους χρονολογικά και τυπολογικά, και παρέχοντας έτσι μία χρήσιμη ένδειξη συνέχειας μεταξύ των τριών κτιρίων και επομένως και για όλη την περιοχή.

Οι τοίχοι του Κτιρίου Β χαρακτηρίζονται και αυτοί από διαφορετικούς τρόπους κατασκευής: ο δυτικός και νότιος τοίχος (τοίχοι 204 και 203) έχουν ψηλότερα λίθινα θεμέλια για την πλίνθινη ανωδομή από αυτούς στα βόρεια και ανατολικά (τοίχοι 219 και 220). Πιθανά ανοίγματα είναι ορατά στον βόρειο, ανατολικό και νότιο τοίχο.Ο εσωτερικός εξοπλισμός περιλαμβάνει μία πολύ μεγάλη κυλινδρική κατασκευή από ερυθρό πηλό, τοποθετημένη σε επαφή με το μέσο του νότιου τοίχου, ακριβώς στα δεξιά της υποτιθέμενης εισόδου. Σε αυτήν προστέθηκε αργότερα μία ορθογώνια πλατφόρμα από ερυθρωπό πηλό, η οποία εκτεινόταν προς τα ΒΔ. Στην ΝΑ γωνία βρέθηκε ένας μικρός κύκλος από πέτρες και μία πλίνθινη μάζα.

Κτίριο C

Αυτή είναι η υστερότερη κατασκευή που έχει ανακαλυφθεί έως τώρα. Ένα τετράγωνο κτίριο μήκους περίπου 5μ με τον ίδιο προσανατολισμό με τον ανασκαφικό κάναβο, υπέρκειται και του Κτιρίου Β και των τοίχων με προσανατολισμό από ΝΔ προς ΒΑ (βλ. παραπάνω). Ο εσωτερικός του εξοπλισμός και η ιστορία της επίχωσής του διαφέρουν κάπως από του Κτιρίου Β: αντί για πήλινες κυλινδρικές κατασκευές και σκούρα απανθρακωμένα χώματα, περιείχε κυκλικές ‘πλατφόρμες’ κατασκευασμένες από λίθους και βότσαλα διαφόρων μεγεθών. Αυτές οι ‘πλατφόρμες’ είναι πολύ ιδιαίτερες: στο άκρο γύρω από μια ρηχή κυκλική κοιλότητα σχηματίζεται ένα περιχείλωμα από λίθους μετρίου μεγέθους, εντός του οποίου παρόμοιοι και μικρότεροι λίθοι τοποθετούνται πολύ κοντά ο ένας στον άλλο. Μετά, ακόμη μικρότεροι λίθοι, βότσαλα και χαλίκια σκορπίζονται διαδοχικά από πάνω για να γεμίσουν τα κενά. Με τις κατασκευές αυτές δεν σχετίζονται στάχτες, καύση ή οστά. Μάλιστα απουσιάζουν εντελώς δείγματα άνθρακα. Τα μόνα ευρήματα ήταν κάποιες αγνύθες και λίγα περίαπτα.

Τέλος, η σχετική κεραμική χρονολογεί την χρήση του μεταξύ της ύστερης ΥΕΙΙΙΓ και της Μέσης Πρωτογεωμετρικής περιόδου.

Ο σκοπός των τριών κτιρίων δεν είναι ακόμη ξεκάθαρος. Χρειάζεται σίγουρα περαιτέρω ανασκαφή. Επί του παρόντος υποθέτουμε ότι όλη η περιοχή που συνδέεται με τους ‘Τοίχους’ ήταν αφιερωμένη σε κάποιου είδους τελετουργικής δραστηριότητας. Η ανακάλυψη στην Περιοχή R και βόρεια των ‘Τοίχων’ ενός αριθμού ειδωλίων υψηλής ποιότητας κατά τα έτη 2006 και 2007 ίσως υποδηλώνει ότι προέρχονται από την αποκαλούμενη ‘τελετουργική’ περιοχή στα δυτικά. Πήλινες κατασκευές και κυκλικές πλατφόρμες είναι γνωστές στη βιβλιογραφία αλλά δεν εμφανίζονται μαζί στην ίδια θέση. Συνδέονται με τελετουργικά ή ταφικά σύνολα. Μπορεί να υποτεθεί ότι εδώ οι πλατφόρμες αντικατέστησαν τις πήλινες κυλινδρικές κατασκευές. Είναι ενδιαφέρον ότι η προσφορά του κεράτου ελαφιού από το Κτίριο Α θυμίζει ένα παρόμοιο εύρημα στο λεγόμενο σύμπλεγμα του Ναού (Temple complex) στις Μυκήνες (Φάση VIII: ΥΕ ΙΙΙΒ). Επιπλέον, είναι αξιοσημείωτο ότι η κεραμική που ανακαλύφθηκε στα ανατολικά και έξω από το Κτίριο C περιελάμβανε μεγάλους έως μνημειακού μεγέθους κρατήρες και μαγειρικά σκεύη που βρέθηκαν μαζί με πολλά οστά ζώων. Παρόμοιες δραστηριότητες φαίνεται ότι λάμβαναν χώρα εκεί όπου βρέθηκαν τα αγγεία, υποδεικνύοντας τη διεξαγωγή εστιάσεων κοντά στο Κτίριο C.

Μία εναλλακτική πρόταση είναι ότι όλη η περιοχή ήταν αφιερωμένη σε εργαστήρια επεξεργασίας λαδιού ή κρασιού. Σε αυτήν την περίπτωση οι πήλινες κυλινδρικές κατασκευές ίσως χρησίμευαν σαν επιφάνειες έδρασης για τα δοχεία στα οποία έλιωνα τις ελιές ή τα σταφύλια, ενώ άλλα δοχεία θα ήταν τοποθετημένα χαμηλότερα στο δάπεδο ή σε κάποια άλλη κατασκευή δίπλα. Υπάρχουν όμως δυσκολίες με μια τέτοια ερμηνεία. Οι χώροι που έχουν ανασκαφεί έως τώρα δεν είναι αρκετά μεγάλοι για τέτοιες δραστηριότητες. Είναι επίσης δυσκολότερο να ερμηνευθούν οι κυκλικές πλατφόρμες με τον ίδιο τρόπο καθώς βρίσκονται στο επίπεδο του δαπέδου.